NİJER OLAYLARI ve FRANSA İÇİN ENERJİ POLİTİK ÖNEMİ

Giriş 

Son dönemlerde önemli bir Afrika ülkesi olan Nijer’de yaşana olaylar, dünyanın dikkatlerini bu bölgeye çekmiş bulunmaktadır. Bilindiği üzere, 26 Temmuz 2023 tarihinde Nijer’de bir darbe yaşanmış olup Cumhurbaşkanı, Muhafız Alayı unsurlarınca alıkonularak yönetime el konulmuştur.

Darbeyi takiben Nijer’de yaşananların, sadece bu ülkeyi değil birçok ülkeyi etkilediği gözlenmiştir. Nitekim Nijer’in komşusu Nijerya’da, Nijer’e asker gönderilmesi gündeme getirilmiş ve Senato’nun bu talebi kabul etmediği yönünde haberler gelmiştir.

Bu arada, ABD’nin Dışişlerinden bir yetkilinin cunta yetkilileri ile görüştüğü ve ABD’nin Nijer’deki gelişmeler için “darbe” nitelemesi kullanmadığı gözlenmiştir.  Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu (ECOWAS) ilk tepki verenler arasında yer almış ve Nijer’e, yönetimi eski yöneteme geri vermeleri için süre tanımıştır. Ancak, sürenin dolmasından sonra aktif bir eylem görülmemiştir. Fransa ise, ECOWAS’ın girişimlerine destek verdiğini açıklamıştır.

Öte yandan yine bölge ülkeleri arasında yer alan Burkino Faso, Mali ve Gine gibi ülkeler Nijer’deki darbe yapan gruba desteklerini açıklamışlar ve Nijer’e (askeri müdahale olması durumunda) yapılacak müdahaleyi, savaş sebebi sayacaklarını açıklamışlardır. Buna karşın Senegal, Fildişi Sahili, Benin ve Nijerya, üyesi oldukları ECOWAS’ın kararları kapsamında yapılacak askeri müdahaleyi destekleyeceklerini açıklamışlardır.

 

Nijer ve Önemi

Eski bir Fransa sömürgesi olan Nijer; Afrika’nın batı bölgesinde, Cezayir, Libya, Çad, Nijerya, Benin ve Burkina Faso arasında yer alan bir kıta ülkesidir (Şekil 1). Aynı zamanda Batı Afrika’nın en büyük ülkesi olup adını bölge için büyük önemi olan Nijer nehrinden almaktadır. 1 milyon 270 bin km² yüzölçümü olan ülkenin % 80’nini Büyük Sahra çölü oluşturmaktadır.

Şekil 1 Nijer ve Yeraltı Kaynakları

Güney ve batı bölgelerinde yoğunlaşan 22 milyonu aşkın nüfusu, farklı etnik gruplar içermekte ve çoğunluğu Müslüman olan bir demografik yapıya sahip bulunmaktadır. Başkenti ve en büyük şehri ise Niamey’dir. Ülke sekiz bölgeden oluşmaktadır. Ancak, topraklarının yaklaşık % 65’i çöl bölgesidir. Bu bağlamda, kuzeyi bir Sahra ülkesi niteliği taşırken güneyde Nijer ve Senegal nehirlerinin geçtiği bölgeler nüfusun yoğunlaştığı daha yaşanası yöreleri oluşturmaktadır.

Ekonomisine bakıldığında; uluslararası ticaretinde işlenmemiş maden (özellikle uranyum cevheri) ihracatı önemli yer tutmaktadır. Güney toprakları tarıma elverişli olmasına karşın, çöl bölgeleri verimsizdir. Nijer, Birleşmiş Milletler (BM)’in yayımladığı “İnsani Gelişme Endeksi”nde alt sıralarda yer almakta olup “Az Gelişmiş Ülkeler” kategorisinde nitelenmektedir.

Tarihsel açıdan bakıldığında; geçmişte Mali, Songhay, Kanem-Bornu ve Sokoto gibi imparatorlukların uç kısımlarında bulunmuş ve sonrasında ise Fransız sömürgesi olmuştur.

 

 

Fransa Etkisi ve Fransa İçin Önemi

Nijer, 1960 yılında bağımsızlığına kavuşmuş olmakla beraber (diğer Fransız Sömürgelerinde de görüldüğü gibi) Fransız etkisinde kalmış olduğu gözlenmiştir. Örneğin, resmi dil Fransızca olarak kalmış, eğitim ve sosyal yaşam düzenlemesinde Fransız etkisi baskın olmuştur.

Ülke, bağımsızlığını kazandıktan sonra da çalkantılı dönemler görülmüştür. Bu bağlamda beş farklı anayasa ve üç ayrı askeri idare dönemi yaşanmıştır. 2010 yılında ise ülke çok partili demokrasiye geçmiştir. Son olarak da Temmuz 2023 itibariyle tekrar bir darbe sürecine girmiş bulunmaktadır.

Öte yandan, Fransa için Nijer her zaman önemli bir ülke olmuştur. Zira Fransa elektrik ihtiyacının önemli bir kısmını (%70’in üzerinde bir kısmını) nükleer enerji santrallarından karşılamaktadır. Dünyada en çok nükleer santrala sahip (ABD’den sonra) ikinci ülkedir. Fransa’da nükleer santralların toplam kurulu gücü 60 GW’ın üzerindedir. Dolayısıyla dünyanın en büyük nükleer enerji kapasitelerinden birine sahiptir.

Fransa, halen nükleer santrallarını yenilemekte ve nükleer enerjiye yatırım yaparak enerji güvenliğini artırmayı amaçlamaktadır.  Nükleer santralların sera gazı salımı olmadığından çevre dostu bir enerji olarak kabul edilmektedir. Nitekim AB Komisyonu tarafından da nükleer enerji “Yeşil Enerji” kapsamına alınmıştır.

Ayrıca, Fransa çevre dostu enerji üretimi kullanımını sağlamak için de nükleer enerjiyi, ülkenin enerji ihtiyacını karşılamak için tercih etmektedir. Böylelikle Fransa, üyesi olduğu Avrupa Birliği (AB)’nin “Yeşil Mutabakat” inisiyatifine uygun olarak da önemli bir strateji geliştirmiş olmaktadır.

İlaveten, Fransa’da nükleer reaktörlerin yanı sıra  nükleer yakıt çevrimine ilişkin farklı tesisler de yer almaktadır (Şekil 2). AB ülkelerinin nükleer yakıt ve yakıt işleme gereksinimlerini de önemli ölçüde karşılayan bu tesisler uranyumu işleyerek, Nükleer Reaktörlerde kullanılabilecek yakıt elemanı haline getirmektedir.

Şekil 2 Fransa’da Bulunan Nükleer Tesisler

 

Fransa’da uranyum cevheri bulunmamaktadır. Uranyum ihtiyacını, önemli ölçüde daha önce Fransız sömürgesi olan ülkelerden karşılamaktadır. Bu ülkelerin başında da Nijer gelmektedir.

Nijer’de tarım önde anılsa bile batı ülkeleri için önemle üzerinde durulması gereken husus bu ülkenin sahip olduğu Uranyum ve Altın madenleridir. Ayrıca Nijer’de kalay, fosfor, kalay, kömür, demir cevherleri ile tuz yatakları da bulunmaktadır. Bunlar içinde Uranyum özellikle dikkat çeken maden olmaktadır. Nijer küresel uranyum üretimi içinde tek başına % 5 mertebesinde üretimi karşılamaktadır.

Dünyanın 2. en büyük uranyum üreticisi durumunda olan bir Fransız firmasının (Orano) Nijer uranyum madenlerinde önemli iştiraki bulunmaktadır. Söz konusu uranyum madeni (tek bir maden olarak) dünyanın en büyük uranyum madenlerinden biridir (Şekil 2). Üretilen uranyumun önemli miktarı Fransa’ya ihraç edilmektedir.

Fransa’nın enerji politikaları içinde nükleer enerjinin kapladığı büyük pay göz önüne alındığında uranyum tedariki ve bu bağlamda eski Fransız sömürge bölgesi olan Nijer’in ne kadar önemli olduğu kolaylıkla anlaşılmaktadır.

Nijer’de yaşanan darbeden sonra, askeri yönetim Fransa’ya uranyum ve altın ihracatının durdurulacağını açıklamıştır. Buna karşın Fransa, Nijer’e verdiği ekonomik destekler başta olmak üzere yapılan yardımları askıya aldığını duyurmuş bulunmaktadır.

Öte yandan Nijerya’dan başlayarak Kuzey Afrika’yı kat ederek İtalya ve İspanya’ya uzanan bir doğal gaz boru hattı projesi de Nijer topraklarından geçmektedir. Bu hat Fransa’ya doğrudan bağlantılı olmasa da Fransa’nın İspanya ile arasında doğal gaz bağlantısını sağlayacak bir enerji boru hattı projesi (henüz hayata geçirilmemiş olmasına karşın) sıkca gündeme gelmektedir. Bu gibi hatlar için de Nijer, Fransa için önem taşımaktadır. 

 

 

 

 

Sonuç

Yeraltı kaynakları açısından ve özellikle Uranyum ve altın açısından hayli zengin olan Nijer, yazıktır ki; dünyanın en yoksul ülkeleri arasında anılmaktadır.  Madenleri açısından zenginliği olan böylesi bir ülke, yaşadıkları ile dikkat çekmektedir.

Bilindiği üzere Nijer; Sahra altı (Sub-Sahara) bölgede yer alan ve Atlantik’ten Kızıldeniz’e ulaşan “Sahel” coğrafyasında  yer almaktadır. Senegal, Moritanya, Mali, Nijer, Çad ve Sudan’ın yer aldığı söz konusu bu bölgede bulunan Nijer’de yaşananların münferit olaylar olarak düşünülmemesi gerektiği de söylenebilir. Bu bağlamda, sahra altı bölgeden su ve enerji hatlarının geçirilmesi planları da bu bölgeyi giderek öne çıkarmaktadır.

Denize kıyısı olmayan Nijer’in zengin kaynaklarını dış pazarlara ulaştırması ancak farklı ülkeler üzerinden mümkün görünmektedir. Dolayısı ile komşuları ve özellikle  ECOWAS  ülkeleri ile ilişkisinin önem arz ettiği söylenebilir. Bir başka deyişle bu durum, ülkelerde yaşananların birbirini etkileyecek ve tetikleyecek mahiyette olabilmekte ve ülke iç işlerine komşu ülkelerin müdahil olmaya çalıştıkları gözlenmektedir.

Fransa’nın Nijer’deki pozisyonu, enerji politik olarak irdelendiğinde; özellikle de Fransa’nın uranyum tedarikindeki yeri göz önüne alındığında, olayların derinliğinin hayli fazla olduğu anlaşılmaktadır. Bu bağlamda, yaşanan olayların önem derecesinin ilk bakışta düşünülenden fazla olduğu ve çevre ülkelerle de ilişkili olayların yaşanabileceğini düşündürmektedir.

Öz olarak belirtmek gerekirse; Nijer ve ilgili gelişmeler ve ülkenin sahip olduğu uranyum gibi enerji-politik açıdan son derece önemli bir madenin bulunması, olayların kolay durulmayacağını ve batı dünyası içinde en çok etkilenen ülkenin de Fransa olabileceği izlenimi edinilmektedir.